Azər Qarayev: “Xəzəryanı ölkələrin hökumətlərini bu nadir su anbarının xilası üçün təcili addımlar atmağa çağırıram”

Xəzər dənizi sürətlə dayazlaşır. Bu, ciddi narahatlıq yaratmaya bilməz. Dayazlıq bu nadir təbiət obyektinin faunasına və bütün Xəzəryanı ölkələrin, o cümlədən Azərbaycanın rifahına mənfi təsir göstərəcək. Heyvanların Mühafizəsi İctimai Birliyinin rəhbəri Azər Qarayev AYNA-ya müsahibəsində dünyanın ən böyük gölü ilə bağlı baş verənlərdən və onun ekoloji problemlərinin həlli yollarından danışıb.


- Təşkilatınız heç vaxt bu nəhəng göl ilə bağlı baş verənlərə biganə qalmayıb. Xəzər dənizi ilə bağlı həyata keçirilən layihələr barədə nə deyə bilərsiniz?

- Xəzərin çətin günlər yaşadığının əsas göstəricilərindən biri 2000-ci illərin əvvəllərində Xəzər suitilərinin kütləvi şəkildə tələf olması idi. Biz buna cavab verməyə bilmədik və vəziyyəti öyrənmək üçün layihəyə bu məməlilər üzrə ən yaxşı mütəxəssislərdən biri, Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşı Tariel Heybətovu cəlb etdik. Ekspedisiyalar zamanı aşkar etdik ki, cəmi bir ay ərzində 750 ölü suiti sahilə çıxıb. Bu heyvanın Xəzər qida zəncirinin başında olduğunu başa düşmək vacibdir. Biz beş Xəzəryanı dövlətin hökumətlərinin diqqətini bu həyəcanverici siqnala yönəltməyə çalışdıq.

UNEP (Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramı) Xəzərin Ətraf Mühit Proqramının təşəbbüskarı olub. Amma təəssüf ki, yalnız səthi nəticələr çıxarılıb. Aparılan araşdırmalar göstərib ki, ölüm səbəbi ətyeyən heyvanlarda vəba xəstəliyidir. Lakin bu xəstəliyin baş verməsində bir sıra kumulyativ faktorların rol oynaya biləcəyi də vurğulanıb. Onların arasında neft hasilatı, Xəzər dənizinə çay axını ilə atılan pestisidlər, kimyəvi çirklənmə ilə bağlı dib çöküntüləri və sair var.

Digər səbəb 2003-2004-cü illərdə başlayan mneniopsis (isti bölgələrdə dəniz suyunda yaşayan ctenophores növü) ilə çirklənmədir. Bu zərərli növ tankerlərin göyərtə suları ilə birlikdə Volqadan Xəzər dənizinə daxil olub. Mneniopsis Xəzər kilkələrinin qidalandığı çoxlu zooplanktonu məhv etdi. Yem bazasının olmaması onun sayının azalmasına səbəb oldu. Onlar isə əslində bir çox növlərin, o cümlədən Xəzər suitisinin əsas yemi idi.

Bir sıra amillər suitilərin bu su anbarında yaşamasını çətinləşdirib. Ötən əsrin 50-ci illərində sayı 50 mindən çox olan kommersiya növləri nəsli kəsilməkdə olan növə çevrildi. Xəzər suitiləri 2017-ci ildə “Qırmızı Kitab”ın yeni nəşrinə daxil edilib. Təxmini məlumatlara görə, populyasiyanın sayı 5000 başdan azdır. Bu faciəyə hələ də ciddi elmi, etik və iqtisadi qiymət verilməyib. Canlı suitilərin vəziyyətini araşdırmaq, xəstələri müalicə etməyə çalışmaq lazımdır, lakin Xəzəryanı dövlətlərin heç birində onlar üçün bir dənə də olsun reabilitasiya mərkəzi yoxdur.

- Nəsli kəsilməkdə olan digər növ nərəkimilərdir...

- Bəli, son illərdə Xəzər nərəsi və beluqa kimi mühüm kommersiya növlərinin populyasiyasının bərpasına cəhdlər edilib. Lakin onların balıq inkubatorlarında yetişdirilməsi işin yarısı da deyil. Nərə balıqları harada yaşamalıdır? Onlar üçün normal yaşayış yeri yoxdur. Xəzər dənizinin qollarında müxtəlif su elektrik stansiyalarının yaradılması ilə əlaqədar təbii kürü tökmə faktiki olaraq dayandırıldı. İqlim dəyişikliyini unutmamalıyıq. Nərə balıqları yalnız minimum duzlu suda yaşayır. İstiləşmə səbəbindən duzluluğun artması növlərin nəsli kəsilməsinə səbəb ola bilər.

- Xəzər dənizinin dayazlaşmasının ölkəmiz üçün fəsadları da diqqət qaçmır...

- Bu, bir çox sahələrə, xüsusən də turizmə mənfi təsir göstərəcək. Sırf Xəzər dənizinə görə buraya çoxlu turist gəlir. Ömrü boyu balıqçılıqla məşğul olan Neftçala, Salyan və digər rayonların sakinləri, böyük ehtimalla, meqapolisə miqrasiya etmək məcburiyyətində qalacaqlar. Və ümumiyyətlə, ölkəmizin Xəzərsiz necə olacağını təsəvvür etmək sadəcə olaraq mümkün deyil. Ötən əsrdə su anbarının vəziyyətinə mənfi təsir göstərən əsas amil Xəzəryanı ölkələrin texnoloji inkişafı, dağ-mədən sənayesi, balıqçılıq, kənd təsərrüfatında müxtəlif kimyəvi gübrələrin və pestisidlərin istifadəsi olub. Xəzərin təbii sərvətləri amansızcasına istismar olunur. Su anbarına antropogen təsir hər gün artır.

Dayazlaşmadan danışarkən qeyd etmək istərdim ki, bu, bütün Xəzər faunasının populyasiyasına mənfi təsir göstərir. Suyun duzluluğunun artması ilə bir çox növ ölə bilər. Onların yerini başqaları tutacaq. Səviyyənin azalması ilə su daha tez isinir, yəni mövsümi temperatur dəyişir. Bu isə iqlim dəyişikliyi ilə yanaşı daha bir neqativ faktora çevrilir. Müəyyən bir temperaturda həyata uyğunlaşa bilməyən növlər yaşaya bilməyəcək.

Unutmaq olmaz ki, Xəzər qapalı su hövzəsidir ki, bu da onu qidalandıran çayların axınından asılıdır və bu çaylar da amansızcasına istismar olunur və xüsusilə yay aylarında axını azalır. Qlobal istiləşmə isə vəziyyəti daha da pisləşdirir. Bəzi alimlər Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalmasının normal bir hadisə olduğunu deyirlər, lakin tarix belə sürətlə dayazlaşmanı xatırlamır. Unikal gölün yoxa çıxmaması üçün mümkün olan hər şey edilməlidir.

- Xəzər dənizini Aral dənizinin aqibəti gözləyə bilərmi və bunun qarşısını necə almaq olar?

- Mən bunun baş verməsini həqiqətən istəmirəm. Amma xatırladım ki, Aral öləndə alimlər var idi ki, “qorxulu heç nə baş vermir” deyə əhalini sakitləşdirirdilər. Və sonda o, sadəcə olaraq öldü və bu, Orta Asiyanın bir çox ölkələri üçün böyük faciə oldu. Təhlükə siqnallarını görən 2000-ci illərin ortalarında fəal ictimaiyyət Xəzərdə qorunan ərazinin yaradılmasının zəruriliyi ilə bağlı hökumətlərə müraciət etdi.

Bəs aktiv neft hasilatı fonunda kim buna gedəcək? Bəli, aydındır ki, çətindir, amma bunu etmək lazımdır, çünki söhbət dənizin taleyindən gedir. Gələcək nəsillərə nə qoyacağıq? Kompromis təklif edildi: ən azı Şimali Xəzərin mühafizə zonası elan edilməsi. Çünki burada dərin zonalar azdır və qışda buzlaşmalar baş verir ki, bu da suitilərin çoxalması üçün zəruri şərtdir, lakin bu da edilmədi.

Mən Xəzəryanı ölkələrin hökumətlərini, alimləri, əhalini nadir su anbarımızın xilası üçün diqqətli olmağa və səmərəli addımlar atmağa çağırıram. Artıq gerisayım başlayıb və vəziyyət Xəzərin xeyrinə deyil.

Müəllif: Elya Belskaya

Bir müddət əvvəl Rusiyadakı biznes fəaliyyətinə xitan verərək Qarabağın dağlıq hissəsində qurulmuş qondarma "dövlət" qurumunda siyasi fəaliyyət göstərməyə gəlmiş, daha sonra silsilə uğursuzluqlara düçar olmuş erməni iş adamı Ruben Vardanyan jurnalistlərə müsahibə verərək tam təcrid vəziyyətində olduğunu, Dağlıq Qarabağdan çıxa bilmədiyini deyib.

Teref.az Musavat.com-a istinadən xəbər verir ki, Vardanyan Azərbaycanın hüquq-mühafizə orqanlarının sərhəddə Qarabağa girib-çxan erməniləri yoxladığı üçün Xankəndidən çıxa bilmədiyini vurğulayıb.

Vardanyanın müsahibəsindən fraqmentləri təqdim edirik:

Bütün qonşularla normal münasibətlərin qurulması vacibdir.

Bu sözləri Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Çexiyanın “Respekt” nəşrinə müsahibəsində bildirib.

Paşinyan bunu Ermənistan üçün həyati vacib məsələ adlandırıb.

“Bu, ölkənin xarici siyasətinin əsas məqsədidir. Lakin müəyyən problemlər var”, - deyə Paşinyan bildirib.

Ermənistan lideri bildirib ki, ölkəsinin Gürcüstan və İranla yaxşı münasibətləri var və onlar inkişaf etdirilməli, təkmilləşdirilməlidir.

“Türkiyə və Azərbaycanla təmaslar demək olar ki, yoxdur və bunu dəyişdirmək lazımdır”, - deyə Paşinyan bildirib.

Brüsseldə Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin görüşü dünyanın diqqət mərkəzində idi və aparılan danışıqlar geniş müzakirələrə səbəb oldu. Görüşdə konkret nəticələr əldə olunmasa da, ekspertlər bəzi müsbət məqamların olduğunu açıq şəkildə bildirirlər. Yəni Cənubi Qafqazda normallaşmaya və sülh müqaviləsinin imzalanmasını nail olmaq üçün çox vacib addımlar atılır. Bu baxımdan keçirilən görüşlərin əhəmiyyəti müsbət dəyərləndirilir.

Mövzunu Konkret.Az-a şərh edən politoloq Samir Hümbətov bildirib ki, əvvəlki Brüssel danışıqlarından fərqli olaraq 5-ci Brüssel görüşündə bir sıra müsbət məqamlar var: “Öncə qeyd edim ki, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin qarışılıqı şəkildə “Almatı” prinsipləri və BMT-nin verdiyi öhdəliklər əsasında bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıması çox müsbət məqamdır. Bu, o deməkdir ki, Ermənistan Qarabağın Azərbaycanın tərkibində olmasını və ölkəmizin ərazi bütövlüyünü tanıyır. Eyni zamanda Azərbaycan da Ermənistanın suverenliyini tanıdığını bəyan edir. Diqqət çəkən digər məqam isə Azərbaycan əsgərlərinin əsir düşməsi və onların geri qaytarılması məsələsidir. Yəqin ki, müəyyən prinsip əsasında bu məsələlər də öz həllini tapacaq. Azərbaycanda olan erməni terrorçuların qaytarılması qarşılığında hərbçilərimizin geri alınması prosesi həyata keçiriləcək. Burada xüsusilə tərəflərin bir-biri ilə sülh danışıqları prosesini sürətləndirməsi məsələsini xüsusi qeyd etməliyik. Bəli, Şarl Mişel açıqlamasında bildirdi ki, tərəflərə Xarici İşlər Nazirliyi xətti ilə qısa müddət ərzində sülh müqaviləsinin mətninin hazırlanmasını tapşırıblar. Bu, o deməkdir ki, Avropa İttifaqı Ermənistan və Azərbaycan arasında danışıqlar prosesinin daha üstün bir mərhələyə keçməsini istəyir”.

Politoloqun sözlərinə görə, digər bir önəmli nüans qarşıdan Kişnyov görüşlərinin gəlməsidir: “Eyni zamanda Moskvada bir görüşün keçiriləcəyi gözlənilir. Əgər Brüsseldə əldə olunan nəticənin o görüşlərdə qorunması mümkün olsa, bunu mühüm irəliləyiş saymaq olar. Əgər həmin görüşlərdə Ermənistanın yenə də yarımçıq mövqe sərgiləməsi baş verəcəksə, bu, Brüssel görüşünün nəticəsini kölgə altına salacaq. Amma bir şeyi də diqqətdə saxlamaq lazımdır ki, Vaşinqton görüşündə ciddi irəliləyişin olması ilə bağlı həm ABŞ Dövlət Departamenti, həm də Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi açıqlama verib. Yəni gözləntilər böyükdür, nəticənin necə olacağını isə zaman göstərəcək. İndiki məqamda deyə bilərik ki, 5-ci Brüssel görüşü bir sıra məsələlərlə yadda qaldı və Azərbaycanın diplomatik uğuru kimi dəyərləndirilə bilər”.

Ukraynanın NATO-ya daxil olması məsələsi dünya gündəmində olan məsələlərdən biridir. Bir neçə gün öncə Şimali Atlantika Alyansının baş katibi Yens Stontelberqin Kiyevə gözlənilməz səfəri, Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski ilə danışıqlarda verilən bəyanatlar Kiyevin NATO yolunda olduğuna işarələr verir. Ekspertlər bildirirlər ki, Ukraynanın yay aylarında Alyansa daxil olması məsələsi daha intensiv danışıqlar mövzusu olacaq.

Məsələ ilə bağlı rusiyalı hüquq müdafiəçisi və müxalif siyasətçi Mark Feyqin UNIAN-ın suallarını cavablandırıb. TEREF.AZ sözügedən müsahibəni AYNA-ya istinadla təqdim edir:

- NATO baş katibinin Kiyevə gözlənilməz səfərindən sonra belə fikirlər var ki, Ukraynanın Alyansa üzvlük məsələsi yayda müzakirə olunacaq. Kreml sözçüsü Dmitri Peskovun bir-iki ifadəsindən başqa, Rusiya tərəfi məsələ ilə bağlı susqunluq nümayiş etdirir. Məlumdur ki, Ukraynanın NATO-ya daxil olması Rusiyanın onilliklər boyu çəkdiyi “qırmızı xətlər”in ən pikidir. Sizcə, belə bir vəziyyətdə Moskvanın səssizliyi nəyin əlamətidir?

- Moskvadan yenə də Ukraynada “xüsusi əməliyyat”ın məqsədinin məhz bu üzvlüyün qarşısını almaq olduğunu bildirərək reaksiya verdilər. İndi deyə biləcəkləri yalnız budur. Çünki müharibə onların istifadə etdikləri son arqumentdir. Təbii ki, Ukrayna nə Rusiyanın, nə Peskovun, nə də Putinin fikrini rəhbər tutacaq, Avroatlantik inteqrasiyaya doğru addımlayacaq. Bu, Moskva üçün ölümcül variantdır.

- Üstəlik, Rusiyanın təbliğatı da sanki, tükənib. Ukraynanın NATO-ya üzvlüyü sonsuz sözlərlə müzakirə etmək olar, amma real ölümlərlə müharibə fonunda bunun nə mənası var?

- Rusiyanın əlində Ukraynanın NATO-ya daxil olmasının qarşısını almaq üçün heç bir rıçaq yoxdur. Nüvə silahı? Xeyr, axı söhbət ikitərəfli müharibədən getmir. Bu qlobal məsələdir, ona görə də onlar həll olunmayacaq. Rusiya Ukraynanın NATO-ya inteqrasiyasının qarşısını almaq üçün hər şey tətbiq edir. Amma baxın, nəticə nədir? Onların bu mənada mənalı uğurları olubmu? Ukraynanı ələ keçirib marionet hökuməti qoya bildilərmi? Yox, heç biri alınmadı. Məsələ burasındadır ki, Ukraynanın NATO-ya üzvlüyü qaçılmazdır. Kremldəkilərin başa düşülməsi lazım olan budur.

Stoltenberqin səfərinə gəlincə, bu, Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin gözlənilən əks-hücum əməliyyatı ərəfəsində baş tutub. Hesab edirəm ki, vacib səfər idi. Görünür, Ukraynanın NATO üzvlüyü aralıq olsa belə, hücumun nəticələrindən asılıdır. Axı Stoltenberq özü bir neçə dəfə təkrar etdi ki, Ukrayna üçün NATO məsələsi demək olar ki, həll olunub, ancaq müharibədə qalib gəlmək, ərazini azad etmək, 1991-ci ilin beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinə çatmaq lazımdır. Və sonra dərhal üzvlük üçün heç bir maneə olmayacaq. Düşünürəm ki, bu müzakirə olunub.

- Pərdəarxası müzakirələrdə nələrin olduğunu düşünürsünüz?

- Mənə elə gəlir ki, pərdə arxasında, bağlı qapılar arxasında və qeyri-ictimai şəkildə Ukraynanın NATO-ya üzvlüyü tam ciddi şəkildə müzakirə olunur. Məsələn, Ukrayna iyulda keçiriləcək sammitdə dərhal NATO-ya qoşula bilər, lakin ərazilərini tam azad edənə qədər Alyansın Nizamnaməsinin beşinci maddəsi Kiyevə şamil edilməyəcək. Məncə, bir neçə variant var və bu variantlar arasında ən realı Ukraynanın rəsmi Kiyevin nəzarətində olan hissəsinin NATO-ya qəbulu variantıdır. NATO zəmanətləri bu əraziyə şamil olunacaq, qalan ərazilərə isə yox. İşğal olunmuş ərazilər məsələsi yalnız Ukraynanın özünün və onun Silahlı Qüvvələrinin səlahiyyətində olacaq. Belə də ola bilər. Ola bilsin ki, bu, müzakirə olunur.

- Beşinci maddə işləməsə, Ukraynanın NATO-ya üzv olması ona hansı üstünlükləri verəcək?

- Birincisi, Ukrayna “nüvə çətiri” ilə örtüləcək. Təbii ki, beşinci maddə təhlükəsizlik zəmanətləri ilə bağlıdır. Amma yenə də başa düşürük ki, nüvə silahı NATO ölkəsinə qarşı istifadə olunarsa, hətta “dondurulmuş” 5-ci maddə ilə belə, cavab yüz faiz olacaq. Eyni zamanda, Ukraynanın üzvlüyündən sonra NATO Qərbdə, Odessada hərbi bazalar yaratmağa başlaya biləcək. Ola bilsin ki, bu, Ukraynaya maliyyə yardımını artırsın.

Həmçinin artıq NATO Üzvlük Fəaliyyət Planı haqqında danışmağa ehtiyac qalmayacaq ki, bu, vacibdir. Çünki ordunu NATO standartlarına uyğunlaşdırmaq lazımdır, korrupsiyaya, sızmaya qarşı mübarizə aparmaq lazımdır ki, xüsusi xidmət orqanlarından, ordudan gələn məlumatlar Moskvaya getməsin. Bunlar Ukraynanın özünə lazımdır.

Ona görə də hesab edirəm ki, heç bir halda şərti üzvlükdən belə imtina etmək olmaz, çünki bu, hələ də müharibədə iştirak edən Ukraynanın ehtiyac duyduğu çoxlu hüquqi, siyasi və qismən hərbi dividentlər deməkdir. Və tarixi baxımdan NATO üzvü işğal oluna bilməz. Bəli, beşinci maddə tətbiq edilməyə bilər, lakin müəyyən konseptual məqama qədər tətbiq edilməyəcək.

Eyni zamanda, belə bir formul təsdiqlənib həyata keçirilirsə, deməli, bu, müharibənin başa çatması istiqamətində bir addımdır. Mən belə deyərdim.

- Rusiyada NATO-nu hədələdilər, televiziyalarda başqa dövlətlərin denazifikasiyasına çağırışlar etməyə başladılar, Baltikyanıdan danışdılar. Bu, Rusiyanın Ukraynadan, müharibədəki uğursuzluqlarından diqqəti dəyişməkdir, yoxsa həqiqətən də hansısa revanşist müharibəyə qadir olduqlarına işarədir?

- Hansı revanşist müharibə ola bilər? Demək olar ki, Ukraynada müharibə itirdilər. Ən azından, qalib gəlmədilər. Onlar öz güclərini və resurslarını haradan alırlar? Kim döyüşəcək, "Vaqner" döyüşəcək?

NATO ölkələrinin adını çəkirlər, bəs NATO ilə döyüşəcəklərmi? Bu, təbliğatdan başqa bir şey deyil. Rusiya Ukrayna ilə müharibədən əvvəl kimisə qorxudurdu, amma indi heç kimi qorxuda bilmir. Heç kim qorxmur. Görün ki, Qərb siyasətçiləri buna necə reaksiya verirlər. Kremldən verilən bəyanatlara ya gülürlər, ya da onları aşağılayırlar. Bu gün Rusiyada hakimiyyət adamyeyənlərdən və dəlilərdən ibarətdir. Təbii ki, təbliğat Kremldəki əhval-ruhiyyəni əks etdirir. Amma bu, daha çox arzu və istəkdir, göstəriş cəhdidir. NATO ilə müharibə üçün onların heç bir real imkanları yoxdur. Bu təbliğat eyni zamanda, çox zəif görünməmək üçün Rusiyanın daxili auditoriyası üçün nəzərdə tutulub.